Tháng 5 năm 1997, tôi đã may mắn được gặp ông Phạm Tăng ngay từ lần đầu tiên ông trở về Việt Nam sau gần 40 năm xa cách.
Ồ! Đó là một ông già 73-74 tuổi, đầu bạc trọc lốc như sư, vóc người nhỏ thanh thanh, có gương mặt vô cùng linh hoạt.
Ông hút thuốc lào sòng sọc, nhả khói mù mịt, trông chẳng có dáng dấp một “ông Tây” tí nào…
Với một người như Phạm Tăng, ta không phải làm quen. Bởi vì, đúng như ông đã viết – rằng ông “Sinh ra – Có đó – không còn đó / Một dấu chân mờ, một bóng vang… / Không cái Tôi này – không xác thân / KHÔNG SAU, KHÔNG TRƯỚC, chẳng XA-GẦN / KHÔNG ĐI, KHÔNG ĐẾN, không còn MẤT…”
* * *
Tôi và ông Phạm Tăng vào chuyện rất nhanh, chẳng khách khí gì. Câu chuyện cũng chẳng có đầu, có đuôi gì, cứ lao vun vút. Tựu trung rồi cũng vào một điểm. Tôi là người hỏi, ông cũng hỏi, nhưng người trả lời vẫn là ông.
Hỏi: Quan điểm của ông về con người nói chung?
Phạm Tăng: Người tài hay người không có tài ta đều nên biết. Tài thì phải kính, bất tài thì phải thương. Riêng bọn hữu danh vô thực, ba hoa, khoác lác – tôi không cần biết… Làm người tốt cũng chẳng sướng gì, làm kẻ xấu cũng có nỗi khổ, có khi là phải gánh… Sống ở đời ai chẳng có lúc là nạn nhân. Mình là nạn nhân của thằng này thì nó lại là nạn nhân của thằng khác, cũng không nên oán trách, nguyền rủa nó quá nhiều…
Hỏi: Quan điểm của ông về những người cộng sản?
Phạm Tăng: Nhiều người ở cả Việt Nam và phương Tây chê trách, bêu xấu, thậm chí muốn xóa sổ những người cộng sản Việt Nam. Tôi thì không tin ở Việt Nam có người nào khác làm tốt hơn được đâu… Tôi cũng không thích các chủ nghĩa, tôi chỉ kính trọng những con người chân chính, kể cả những người cộng sản chân chính, chẳng hạn như Lưu Quyên, một người bạn cũ của tôi.
Hỏi: Quan điểm của ông về hội họa Việt Nam?
Phạm Tăng: Đỉnh cao nghệ thuật có vô kể con đường để tới. Chọn đường nào? Đấy! Người Việt Nam ta từng chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Trung Hoa, Pháp. Đó là hai “cái kính” đi mượn, thử bỏ ra xem có loạng choạng không nào? Hội họa Việt Nam phải tự tìm cho chính mình một “đường quyền”, tại sao cứ phải phân vân theo Tàu hay theo Tây mãi… Chúng ta đã học và đang cố vượt ra cái đầu óc “duy lý” của phương Tây để dần quay về với nguồn gốc phương Đông của mình. Hoặc kết hợp cả hai, nhưng phải nhuần nhuyễn… Không được phép quên thành tựu của vật liệu – chất liệu cũng như thành quả của khoa học hiện đại… Đều là những người đi tìm tự do trong nghệ thuật, mỗi thế hệ ít nhiều đều có những đóng góp riêng, không nên phủ nhận lẫn nhau, điều ấy là tối kỵ… Người nghệ sĩ phải đối mặt với thế hệ của chính mình, với người đi trước, và với cả người đi sau… Vấn đề là nên động viên lẫn nhau, là xây dựng cho tương lai của nghệ thuật. Không thể nói ông nào “cổ” và ông nào “trẻ”…
Câu chuyện nhỏ của Phạm Tăng về người tri âm “vô hình”
Trước tiên, tôi muốn nhấn mạnh về một sự thực: Rằng ít nơi nào nhiều triển lãm mỹ thuật như Khu 3 thời kỳ đầu chống Pháp. Ủy ban kháng chiến Nam Định có nhờ tôi mở triển lãm bán tranh lấy tiền ủng hộ Nam Bộ kháng chiến. Tôi ngược xuôi Hà Nội tìm tranh Hoàng Tích Chù, Nguyễn Tiến Chung… Lại lùng Nguyễn Sáng, Diệp Minh Châu xuống vẽ chân dung nhưng các anh mắc bận. Chúng tôi tổ chức cả bán đấu giá, Tạ Tỵ cũng cùng tham gia…
Đến mãi tận bây giờ tôi vẫn không thể nào quên được cái lần tôi nhận được giải thưởng 2000 đồng cho một bức tranh cổ động vẽ trên tường, do một người cán bộ xa lạ không hề quen biết, thậm chí không hề gặp mặt, đi tạt qua tự nguyện trao. Hồi đó, nhà thơ Lưu Quyên (từng sinh hoạt cùng cấp bộ Đảng với Nguyễn Lương Bằng, Trần Huy Liệu ở nhà tù Sơn La) làm giám đốc thông tin tuyên truyền Khu 3 (sau ông là cán bộ Địch vận Trung ương). Ông là người cộng sản tuyệt vời mà tôi được biết và hết lòng kính trọng. Khi Lưu Quyên mất, tôi có làm một bài thơ để khóc ông… Không biết ai có thể tìm được giúp tôi người trao giải thưởng năm xưa nhỉ? Một người “tri âm” vô hình?
Khóc Lưu Quyên
Sáu giờ ngăn cách Đông Tây
Quả cầu nho nhỏ, đó đây vẫn gần…
Nhớ xưa Chợ Đại Cống Thần
Hà Nam Sở Kiện góp phần điểm tô
Ninh Bình, Nam Định, Yên Mô
Dọc ngang mưa nắng sông hồ cũng vui!
Tranh đời xóa xóa bôi bôi
Anh hưu phận sự, tôi thôi vẽ vời
Vắt tay tính sổ cuộc đời
Lợi danh nhẹ gánh, Tình người có dư
Này đây một bức tâm thư
Trải ra, đủ rộng đắp vừa núi sông
Bút hoa rút sợi tơ lòng
Dư dây chỉ thắm kết vòng càn khôn!
Xá gì những lũ con buôn
Tổ tiên cũng bán, Cội nguồn cũng quên.
…
Paris lạnh lẽo hoàng hôn
Nắng chiều gợi nhớ Vàng-Son thuở nào
Nước non như tấm lụa đào…
* * *
Năm 1999, Phạm Tăng về thăm Việt Nam lần thứ hai. Ông có đến chơi với tôi hai lần, một lần gặp, một lần không, và có để lại một lá thư ngắn. Ông bày tỏ ý nguyện được sống những năm tháng cuối đời ở Ninh Bình, quê hương ông. Nhưng kể từ ấy, ông không bao giờ quay lại nữa…
Phạm Tăng đã mất năm 2017, tại Paris.
Q.V.